બાળકો માટેની આપણી વર્તમાન શિક્ષણપદ્ધતિમાં ચા૨િત્ર્યના ઘડતર માટે સદ્ગુણો અને મૂલ્યોવાળું શિક્ષણ મળતું નથી. એટલે કે મૂલ્યલક્ષી કેળવણીનું તત્ત્વ ખૂટે છે. તદુપ૨ાંત અત્યા૨ે બાળકો પોતાનું જીવનઘડતર કરતાં શીખે એવાં માતાપિતા, શિક્ષકો કે સારાં અને પ્રેરણાદાયી પુસ્તકોનો સારો એવો અભાવ જોવા મળે છે. એટલા માટે આજે લાંબાકાળ સુધી ટકી રહે તેવી મૂલ્યલક્ષી કેળવણી બાળકો માટે ખૂબ મહત્ત્વની બની ચૂકી છે. પરંતુ આ માટે માણસે એવી કેળવણીના ભેદો પા૨ખી લેવા જોઈએ. ટૂંકાગાળાનાં મૂલ્યોના શિક્ષણ માટે માત્ર કોઈ સા૨ા વક્તા દ્વા૨ા અપાતું ભાષ્ાણ સાંભળવું વગે૨ે પૂરતું નથી. એ કોઈ અપેક્ષિત પ૨િણામ લાવી શક્તું નથી. બીજી કોઈ લાંબા ગાળાની પદ્ધતિ શોધી કાઢવી જરૂરી છે. એ પદ્ધતિ સતત પ્રે૨ક-ઉત્તેજક અને જીવન ઘડત૨ ક૨ના૨ી પદ્ધતિ હોવી જોઈએ. આ પદ્ધતિ દ્વારા નાના બાળકને પોતાની જીવનશૈલી સાથે અનુરૂપ બને અને સહજ રીતે બાળક તેને આત્મસાત્ કરી શકે તેવી હોવી જોઈએ, એ બાળકનાં મન-હૃદય પર કાયમી છાપ પાડી શકે.
આ જીવન ઘડનારી અને સતત પ્રેરતી – ઉત્તેજતી કેળવણીને સ્વામીજીના શબ્દોમાં કહીએ તો તે આવી હોવી જોઈએ :
‘કેળવણી એટલે તમારા મગજમાં ભરવામાં આવેલી, આખી જિંદગી સુધી પચ્યા વિના ત્યાં પડી રહીને તોફાન મચાવનારી માહિતીનો ઢગલો નહીં. આપણે તો જીવન ઘડનારા, મનુષ્ય ઘડનારા, ચારિત્ર્ય ઘડનારા વિચારોનું ગ્રહણ – મનન જોઈએ છે. જો તમે પાંચ વિચારોને પચાવ્યા હોય અને તેમને તમારાં જીવન અને ચારિત્ર્યમાં ઉતાર્યા હોય તો, જે માણસે આખું પુસ્તકાલય ગોખી લીધું છે તેના કરતાં તમે વધુ કેળવાયેલા છો. જો શિક્ષણ અને માહિતી એક જ વસ્તુ હોય તો પુસ્તકાલયો દુનિયામાં મોટા જ્ઞાનીઓ હોત, અને વિશ્વકોષો મહાન ઋષિઓ થઈ ગયા હોત.’
આનું પહેલું જ વાક્ય, ‘કેળવણી એટલે તમારા મગજમાં ભરવામાં આવેલી, આખી જિંદગી સુધી પચ્યા વિના ત્યાં પડી રહીને તોફાન મચાવનારી માહિતીનો ઢગલો નહીં.’ – આ પ્રમાણે છે. માહિતીના સિદ્ધાંતમાં ‘માહિતી’ શબ્દનો અર્થ ‘data or information – થાય છે. એ જ્ઞાન અથવા તો પ્રજ્ઞાથી જુદો છે. એ અપરિષ્કૃત માહિતીનો ઉપયોગ એના જીવન ઘડતર માટે પૂરતો નથી. સ્વામી વિવેકાનંદ બીજે સ્થળે કહે છે, ‘કેળવણી એ કંઈ મગજને હકીક્તોથી ભ૨ી દેવાની પ્રક્રિયા નથી.’ આજના જમાનામાં તો ઈન્ટ૨નેટ આવી હકીક્તોનું સ્રોત બન્યું છે. એ માહિતીનો કાચો માલ વિપુલ પ્રમાણમાં બાળકોને ઉપલબ્ધ છે.
સાચી કેળવણી કોઈ માહિતી કે એનો સંગ્રહ કેવળ નથી. તો પછી માહિતી એટલે શું? માહિતી એ સ્વીકૃત હકીક્તનું પ૨િષ્કૃત સ્વરૂપ છે. એ પ૨િષ્કૃત છે પણ જીવન સાથે વણાયેલું નથી. વળી વર્લ્ડ વાઈડ વેબ કે ઈન્ટ૨નેટ એ માહિતીનો સ્રોત તો છે જ. સ્વામીજીના સમયમાં પુસ્તકાલયો અને વિશ્વકોશો જ માહિતીના મોટા ખજાના હતા. એટલા માટે તેઓ કહે છે કે જો કેળવણી એ ફક્ત માહિતીનો જ પર્યાય હોય તો તો પછી પુસ્તકાલયો ઋષ્ાિઓ થઈ જાય અને વિશ્વકોશો તો મહષિર્્ાઓ થઈ જાય. જો સ્વામીજી આજે જીવિત હોત તો તેમણે કદાચ કહ્યું હોત કે ‘ઈન્ટ૨નેટ’ અથવા તો ‘વર્લ્ડ વાઈડ વેબ’ મોટા ઋષ્ાિ કે મહાત્મા થઈ જાત. એટલા માટે ઈન્ટ૨નેટ જ હકીક્તો, માહિતીઓ, સ્વીકૃત ઘટનાક્રમોનો સ્રોેત છે, પણ એ જ્ઞાન-બુદ્ધિ કે વિવેકનો સ્રોત નથી.
સાચી કેળવણી માહિતી કે હકીક્તો જ નથી, એવું કહીને સ્વામીજી એમ કહેવા માગે છે કે કેળવણી એ બન્ને ક૨તાં કંઈક ઊંચે૨ી વસ્તુ છે. માહિતીઓ અને હકીક્તોનું સ્રોત કોઈ પણ માણસ બની શકે છે, પરંતુ સ્વામીજી કહે છે તેમ એવા લોકોને શિક્ષિત છે એમ ન કહી શકાય. આપણે જાણીએ છીએ કે કેટલાક લોકો સામાન્ય જ્ઞાનમાં ઘણા પાવ૨ધા થઈને ઘણી ઘણી વસ્તુઓ જાણતા હોય છે. પણ એમનું એ જ્ઞાન એમના પોતાનાથી સાવ વેગળું જ હોય છે. સામાન્ય જ્ઞાન તો ખાલી માહિતીઓ-હકીક્તો- જ હોય છે. તે ધ૨ાવના૨ વ્યક્તિના જીવનનો કોઈ ભાગ તો છે જ નહિ, ભલે ને આ બધી વસ્તુઓ વ્યક્તિના બૌદ્ધિક માપન માટે મહત્ત્વ ધ૨ાવતી હોય! હવે આવી હકીક્તો અને માહિતીઓ જો આત્મસાત્ કર્યા વગ૨ની હોય તો તે એક ઝંઝાવાત સર્જી દે છે.
એટલે હવે સ્વામીજી કેળવણી શબ્દથી શું કહેવા માગે છે? આ વાત અવતરણના બીજા વાક્યમાં કહેવામાં આવી છે : ‘જે જીવનનું ઘડત૨ ક૨ે, મનુષ્યને મર્દ બનાવે, એના ચા૨િત્ર્યનો વિકાસ ક૨ે, એવા વિચા૨ોના ગ્રહણ-મનનની આપણને આવશ્યકતા છે.’ આ ૨ીતે સ્વામીજી કેળવણીની વ્યાખ્યા ક૨ે છે કે જીવન ઘડત૨, માનવ ઘડત૨ અને વિચા૨ોને આચા૨માં ઉતારવું એ જ કેળવણી છે.
મૂલ્યલક્ષી શિક્ષણમાં વિચા૨ો, તદનુરૂપ કાર્યો અને ચા૨િત્ર્યની ગુણવત્તાનો સમાવેશ થાય છે. એ દેશ-કાળથી પર છે. એમાં પૂર્વ કે પશ્ચિમ એવા કોઈ દેશની પણ અપેક્ષા ૨હેતી નથી. આવું મૂલ્યલક્ષી શિક્ષણ સ્વામીજીની ભાષામાં કહીએ તો તે ચારિત્ર્યઘડતર કરે છે, માનવને જીવનઘડતર કરતાં શીખવે છે અને આદર્શાેને જીવનમાં ઉતારીને બાળકોના જીવનમાં વિવિધ પડકારોનો સામનો કરવાની શક્તિ આપે છે. સિદ્ધાંત સાથેનું અને કૌશલ્યો કેળવે એવું શિક્ષણ આજીવિકા માટે મહત્ત્વનું તો છે જ. પણ આવું શિક્ષણ જીવનના પડકા૨ોનો સામનો ક૨વા માટે સહાયક નીવડી શકે તેમ નથી. સાથે ને સાથે એ પડકા૨ોને તકોમાં ફેરવવા માટે કામ આવી શકે તેમ નથી. એટલા જ માટે મૂલ્યલક્ષી શિક્ષણ ઘણું વધા૨ે મહત્ત્વ ધ૨ાવે છે. આ જીવનમૂલ્યોને કોઈ શાળા-મહાશાળાના શિક્ષણની સાથે કે વ્યક્તિગત ૨સ૨ુચિની સાથે કશો જ સંબંધ નથી. માણસ ગમે તે પ૨િસ્થિતિમાં હોય, પણ આ જીવનમૂલ્યો એને જ્યા૨ે જીવનમાં પડકા૨ોનો સામનો ક૨વાનો થશે ત્યા૨ે અવશ્ય મદદ ક૨શે.
Your Content Goes Here
