કાવ્યાસ્વાદ : જંતર વાગે : મકરન્દ દવે

કોઈ હિર જન હોય તો જાગે,
કોઈ પ્રેમી હોય તો જાગે,
જંતર વાગે.

બત્રીસ ગમાકા જંતર બનાયા,
નવસો તાર લગાયા રે,
સોળ સહસ્ર રાણીનો રાજા,
એણે જંતર બજાયા રે. – જંતર વાગે.

ઇંગલા પિંગલા સુષમણા નાડી,
સહેજ શૂન્યમાં જાગે રે,
અધર તખત પર આપ બિરાજે
જ્યાં અનહદ વાજાં વાગે રે. – જંતર વાગે.

વણ તુંબડે વણ ડાંડવે,
વણ તારે ઝણકારા રે,
સાંભળ શ્રવણે, નીરખ નૈણે,
નિરાધાર આધારા રે. – જંતર વાગે.

વનરાવનની કુંજગલીમાં;
તરવેણીમાં બોલે રે,
જોધા પ્રતાપે ભણે ભવાનીદાસ
નિજ નામને તોલે રે. – જંતર વાગે.

કોઈ પ્રભુનાં પ્રેમી હોય તો જાગીને સાંભળો. તમારી અંદર જ એક અદ્‌ભુત વાજિંત્ર વાગી રહ્યું છે, અનાહત નાદ થઈ રહ્યો છે.

‘બત્રીસ ગમા કા જંતર બનાયા’ – શરીરમાં બત્રીસ કોઠા અને નવસો નાડીના તારથી આ વાંજિત્ર બનાવવામાં આવ્યું છે. ‘સોળ સહસ્ર રાણીનો રાજા’ એટલે સઘળી નાડીઓમાં મુખ્ય એવી સુષુમ્ણાનો સ્વામી શિવસ્વરૂપ આત્મા. આ વાંજિત્ર વગાડે છે. સહસ્રનાડી એટલે સુષુમ્ણા વિશે ગોરખનાથ કહે છે.

‘ષોડસ નાડી ચંદ્ર પ્રકાસ્યા, દ્વાદસ નાડી ભાનં;
સહસ્રા નાડી પ્રાણકા મેલા, જહાં અસંખ્ય કલા શિવસ્થાનં,

‘અધર તખત પર આપ બિરાજે’- શૂન્ય નિરાલંબસ્થાન સહસ્રારમાં પરમાત્મા પોતે બિરાજી રહ્યા છે અને અનાહત નાદ થઈ રહ્યો છે.

‘વણ તુંબડે વણ ડાંડવે’ – આ વાંજિત્રને નથી તુંબડું; નથી દાંડી, નથી તાર, છતાં ઝણકાર થઈ રહ્યો છે. કોઈ જાતના બાહ્ય આધાર વિના સ્વયંમેવ વાગતા સંગીતનો તું અનુભવ કરી લે.

જે બ્રહ્મ નાદ વૃંદાવનની કુંજગલીમાં કૃષ્ણની બંસીમાંથી રેલાયો હતો, એ તરવેણી – ત્રિકુટિ પર વાગી રહ્યો છે. ભવાનીદાસ કહે છે કે નિજનામ – સોહમ્ જાપને સિદ્ધ કર્યો હોય તો આ ધ્વનિ સાંભળી શકાય છે.

અનાહત નાદને જંતરની ઉપમા આપી. કબીર ગાય છે :

‘જી જી જંતર બાજૈ
કર ચરન બિહૂના નાચૈ
કર બિન બાજૈ, સુનૈ સ્રવન બિનુ,
શ્રવણ શ્રોતા સોઈ,
પાટ ન સુબાસ, સભા બિનુ અવસર,
બૂઝૌ મુનિ-જન ઓઈ’