(ડૉ. લતાબહેન દેસાઈએ સેવારુરલ, ઝઘડિયામાં વર્ષોથી એકનિષ્ઠ સેવા આપે છે. રામકૃષ્ણ મિશનના શતાબ્દી મહોત્સવમાં તા. ૭ ફેબ્રુઆરી, ૧૯૯૮ના રોજ સમાપન સત્રમાં ડૉ. લતા દેસાઈએ આ વક્તવ્ય આપ્યું હતું અને એ ‘પ્રબુદ્ધ ભારત’ જુલાઈ, ૧૯૯૮માં છપાયું હતું. એનો શ્રી નલિનભાઈ મહેતાએ કરેલ ગુજરાતી અનુવાદ અત્રે પ્રસ્તુત છે. -સં.)
આપણે વિશ્વનાં વિવિધ સ્થળેથી આવી એકત્ર થયા છીએ અને આજના બપોર પછીના સત્રમાં આપણે રામકૃષ્ણ મિશનના આદર્શોના પ્રચાર માટે ભક્તોની ભૂમિકા વિશે આપણા વિચારો પ્રસ્તુત કરીશું. આપણે આજે સવારે કેટલાક વક્તાઓ પાસેથી મિશનના આદર્શો શું છે, એ વિશે સાંભળ્યું. એ ખરેખર જ ઉચ્ચ, જાદુઈ અને આકર્ષક આદર્શ છે અને સરળતાથી બૌદ્ધિક રીતે સમજી શકાય તેમ છે. પરંતુ આપણે એક ક્ષણ માટે રોકાઈને તેના આદર્શોના સંદર્ભમાં આત્મદર્શન કરીએ. આપણે અનુભવીએ છીએ કે આપણી આસ્થા માત્ર મંદિરની મુલાકાત, સ્વામીજીઓને પ્રણામ, પ્રસાદ, શાસ્ત્રોના અધ્યયન અને ચર્ચા સુધી સીમિત રહી જાય છે. આ બધી બાબતો સારી છે અને જરૂરી પણ છે, પરંતુ શું શ્રીરામકૃષ્ણ, શ્રીમા શારદાદેવી કે સ્વામીજી આપણી પાસે એવું ઇચ્છતા કે આપણે ત્યાં સુધી પહોંચીને અટકી જઈએ? મને લાગે છે કે તેમના ઉપદેશોને આપણા દૈનંદિન જીવનમાં ઉતારવાથી તેઓને આનંદ થશે.
મારી કલ્પના પ્રમાણે જીવન એક નિસરણી જેવું છે જેની ટોચ પર ઈશ્વરની અનુભૂતિ અને લોકોનું કલ્યાણ (आत्मनो मोक्षार्थं जगद्धिताय च) એમ બે આદર્શો સંપૂર્ણ રીતે પ્રગટ થાય છે. આપણામાંના દરેકે પોતાની અંદર ડોકિયું કરીને જોવું જોઈએ, સ્પષ્ટ અને ઊંડાણપૂર્વક વિચારવું જોઈએ કે આ આધ્યાત્મિક નિસરણીમાં પોતે ક્યાં ઊભા છે. આપણે જ્યાં છીએ ત્યાંથી ઊર્ધ્વગમન કરવું જોઈએ. આપણે અતિ ઉત્સાહી ન બનવું જોઈએ, કે ન તો પોતાની જાતનું અવમૂલ્યન કરવું જોઈએ. આપણામાંના દરેક પોતાની યોગ્યતા, સ્વભાવ, શિક્ષણ, વ્યવસાય અને ક્ષમતા મુજબ એ નિસરણીનાં જુદાં જુદાં પગથિયે છીએ. આમ છતાં આપણે સહુ મિશનના ઉદ્દેશ્ય માટે યોગદાન આપી શકીએ. મને ખાતરી છે કે આપણામાંના ઘણા અમુક હદ સુધી તેવું કરી પણ રહ્યા છે, પરંતુ એ તો સાગરમાં એક બુંદ જેવું છે. સ્વામીજી ઇચ્છતા હતા કે મિશન સંન્યાસીઓ અને ગૃહસ્થ ભક્તોનો એક સંયુક્ત ઉપક્રમ હોય. આપણે મિશનના ઇતિહાસ તરફ પાછા જઈએ. રામકૃષ્ણ મિશનની કાર્યવાહક સમિતિની પ્રથમ બેઠક કયા સ્થળે મળી હતી? સાપ્તાહિક બેઠકો પણ કઈ જગ્યાએ મળતી હતી? બલરામ બાબુ કે ગિરીશ ઘોષને ઘેર. બેઠકોમાં કાર્યપાલકો તરીકે કોને નિયુક્ત કરવામાં આવેલા? શ્રી મિત્રા, શ્રી ઘોષ અને શ્રી સરકારને, અને તેઓ કોણ હતા? તેઓ બધા જ ગૃહસ્થો હતા. જો કે સ્વામીજીનું આ સંયુક્ત સાહસનું સ્વપ્ન એક કે બીજા કારણસર ફળીભૂત ન થયું અને મિશને મુખ્યત્વે સંન્યાસી સભ્યો પર જ આધાર રાખવો પડ્યો. આજના વિષય અંગે ચિંતન કરતાં અનેક વિચારો મારા મનમાં આવે છે. તેને નીચે મુજબનાં સૂચનો દ્વારા વ્યક્ત કરવાની કોશિશ કરીશ.
મિશન વૈવિધ્યપૂર્ણ પ્રવૃત્તિઓ સાથે ઘનિષ્ઠરૂપે જોડાયેલું છે અને સંન્યાસીઓની સંખ્યા ઓછી હોવાથી તેઓ સતત કાર્યમાં રત રહે છે. મિશનની કેટલીક અસ્પતાલો અને શૈક્ષણિક સંસ્થાઓમાં ડૉકટરો, શિક્ષકો અને કર્મચારીઓની તાતી જરૂરિયાત છે. કોઈ પણ ક્ષેત્રમાં આપણી શૈક્ષણિક લાયકાત અને વ્યવસાય મુજબ આપણે આપણી અનુકૂળતા અનુસાર અલ્પ કે પૂર્ણકાલીન સ્વયંસેવકના રૂપમાં કાર્ય કરી શકીએ. આપણામાંના કેટલાક નોકરીમાંથી નિવૃત્તિના લાભોને ગુમાવ્યા વિના ૨૦ વર્ષ પછી સમય પહેલાં સ્વૈચ્છિક નિવૃત્તિ લઈ મિશનને પૂર્ણ કાળની સેવાઓ આપી શકે છે. જે લોકો વિવિધ સરકારી સંસ્થાનોમાં ઉચ્ચ પદે બિરાજમાન છે, તેઓ પણ મિશનનું કાર્ય સુચારુરૂપે અને બિનજરૂરી વિલંબ વિના ચાલે એ માટે મદદ કરી શકે. ગુજરાતમાં સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના ભક્તો તેમના કાર્યને વ્યવસ્થિત અને અદ્ભુત કાર્યક્ષમ રીતે પાર પાડે છે. મિશનનાં અલગ અલગ કેન્દ્રોના ભક્તો માટે અવકાશ અને કાર્યક્ષેત્ર જુદાં જુદાં હોઈ શકે. દરેક શાખાકેન્દ્ર તેની પ્રવૃત્તિઓ બાબતે ચોક્કસ ક્ષેત્ર અને કાર્ય નિશ્ચિત કરી શકે કે જ્યાં ભક્તોની મદદની જરૂર હોય. આ બાબતે અગાઉથી કેન્દ્રના નોટિસ બોર્ડ પર મૂકીને, પેમ્ફલેટ કે પત્રો મોકલીને અથવા તો માસિક સામયિકોમાં જાહેરાત કરીને લોકોને જાણ કરી શકાય. સંબંધિત ભક્તો સાથે પરામર્શ કરી કાર્યની એક સમયસૂચિ તૈયાર કરી શકાય. કેટલાંક કેન્દ્રોમાં અનૌપચારિક રીતે આ પ્રકારની વ્યવસ્થા લોકપ્રિય થઈ છે. આ વ્યવસ્થાને મજબૂત બનાવવા માટે અને તેને કાર્યક્ષમ રીતે લાંબો સમય ચલાવવા માટે દરેક કેન્દ્રમાં સંન્યાસીઓ તેમજ સક્ષમ અને પ્રતિબદ્ધ ભક્તોની સમિતિ બનાવી શકાય કે જ્યાં સમિતિની તેમજ દરેક સભ્યની ભૂમિકા અને જવાબદારી નક્કી થઈ શકે. જો આપણે બધા આ રીતે વિશેષ અર્થપૂર્ણ ભક્તોની ભૂમિકા સાથે સંમત થઈએ, તો મિશનનું મુખ્ય મથક જરૂરી નીતિ-વિષયક નિર્ણયો લઈ શકે છે અને તમામ શાખા-કેન્દ્રોને આ દિશામાં આગળ વધવા માટે પ્રોત્સાહિત કરી શકે છે.
મઠના સંન્યાસીઓની મર્યાદિત સંખ્યાને કારણે મિશન હેઠળ શાખા-કેન્દ્રોની સંખ્યા મર્યાદિત રહે છે. તેથી રામકૃષ્ણ મિશનના આદર્શોનું અનુસરણ કરી ભક્તો દ્વારા ચલાવાતાં ખાનગી કેન્દ્રોનું પણ મોટું યોગદાન છે.
મારા પૂજનીય ગુરુદેવ, શ્રીમત્ પ્રભુ મહારાજે (સ્વામી વીરેશ્વરાનંદજીએ) કે જેઓ ગૃહસ્થ ભક્તો અને રામકૃષ્ણ વિચારધારા પ્રમાણે ચલાવાતાં ખાનગી કેન્દ્રોની ભૂમિકા પર ખાસ ભાર મૂકતાં કહ્યું હતું કે રામકૃષ્ણ મિશને જે પ્રાપ્ત કર્યું છે, તે તો અતિ અલ્પ છે અને હજુ તો તેને વિસ્તૃત કરવા જીવનના દરેક સ્તરે લોકોની સહભાગિતાની જરૂર છે. આ ખાનગી કેન્દ્રોને પ્રોત્સાહિત કરવાં જોઈએ અને તેનાં કાર્યોનો પ્રચાર કરવો જોઈએ. આવાં અનુકરણીય દૃષ્ટાંતોનું અન્ય કેન્દ્રોએ અનુસરણ કરવું જોઈએ. આ માટે ભક્તો દ્વારા ચલાવાતાં ખાનગી કેન્દ્રો માટે અવારનવાર અલગથી સંમેલનો યોજાવાં જોઈએ કે જેમાં વિચારો, અભિગમ અને કાર્યપદ્ધતિની અન્ય સાથે આપ-લે દ્વારા સહભાગિતા અને ભક્તોની સંખ્યામાં વૃદ્ધિ કરી શકાય. બેલુર મઠ આ બાબતે વિસ્તૃત માર્ગદર્શિકા બહાર પાડી આવાં ખાનગી કેન્દ્રોને સહાય કરી શકે કે જેથી તેઓ વધુ સારી રીતે પોતાનું કાર્ય કરવા સક્ષમ બને.
ત્રીજો મુદ્દો એ છે કે આપણે આપણાં બાળકોને તેમનો અભ્યાસ પૂર્ણ કર્યા પછી તેમના વ્યવસાય અને કેન્દ્રની જરૂરિયાત પ્રમાણે બે-એક વર્ષ મિશન કે કોઈ ખાનગી કેન્દ્રમાં કાર્ય કરવા માટે પ્રોત્સાહિત કરવાં જોઈએ. કેન્દ્ર સાથેનો તેમનો આ સંપર્ક ચોક્કસપણે તે યુવા-સભ્ય અને પરિવારને લાભ કરશે, ઉપરાંત કેન્દ્રના કાર્યમાં મૂલ્યવાન સહાય પૂરી પાડશે.
આપણા કેટલાક સહભાગી ભક્તો મારા આ સૂચનથી એમ વિચારીને નિરાશ થશે કે તેઓ મિશનને વ્યાવસાયિક કે આર્થિક મદદ કરવા માટે અસમર્થ છે. પરંતુ મારા વહાલા મિત્રો, આપણામાંના દરેકે દરેક ભાવપ્રચારમાં જોડાઈને ચોક્કસ અગત્યનું યોગદાન આપી શકીએ. આપણા સમાજ અને પરિવારમાં લગ્ન, યજ્ઞોપવિત, જન્મદિનની ઉજવણી; તેમજ શાળા અને કોલેજોમાં પ્રાવેશિક અને દીક્ષાંત સમારોહ વગેરે જેવા કેટલાય પ્રસંગો આવતા હોય છે કે જેમાં આપણે રમકડાં, સાડી, આભૂષણો વગેરે ભેટના રૂપે આપીએ છીએ. તે સાથે આપણે બાળકોને શ્રીરામકૃષ્ણ અને શ્રીમા શારદાદેવીના પ્રેરણાદાયી જીવન અને ઉપદેશો વિશેનાં પુસ્તકો કે વિદ્યાર્થીઓને સ્વામીજીનાં પુસ્તકો ભેટ સ્વરૂપે શા માટે ન આપી શકીએ? મને ખાતરી છે કે કોઈ ને કોઈ દિવસ તે જરૂર વાંચશે અને તેમાંથી પ્રેરણા મેળવશે. આપણે અભ્યાસ-વર્તુળ પણ શરૂ કરી શકીએ અને મિત્રો, પાડોશીઓ, સહકર્મચારીઓ અને પરિજનોને તેમાં જોડાવા માટે આમંત્રિત કરી ઉત્સાહિત કરીએ, જે આખરે તેમને માનસિક અને અન્ય રીતે ખુશ થવામાં મદદ કરશે.
આપણે આપણી આસપાસ જોઈએ છીએ તે ભ્રષ્ટાચાર, સુસ્ત કાર્યપ્રણાલી, પ્રબળ વ્યાપારીકરણ, ઉપભોક્તાવાદ, ગરીબોની ઉપેક્ષા વગેરે પણ ખૂબ અગત્યના અને દુર્ભાગ્યપૂર્ણ મુદ્દાઓ છે. આ સૂચિ ઘણી લાંબી છે. આપણે અનેક ફરિયાદો કરીએ છીએ અને મોટી મોટી વાતો કરીએ છીએ, આપણે સારી નીતિઓ, કાર્યક્રમો અને કુશળ યોજનાઓ ઘડવા સક્ષમ છીએ, છતાં પણ આપણે બધા ઇચ્છિત હેતુઓ અને પરિણામો વચ્ચેની વિશાળ ખાઈ બાબતે સહમત થઈશું. શા માટે? જે વ્યક્તિ તેનું સંચાલન કરે છે અને તેનો અમલ કરે છે તેમાં કંઈક ખોટું છે. તેનો ઉપાય સ્વામીજીના વિચારો અને ‘માનવ-નિર્માણ’ના આદર્શમાં રહેલો છે. આપણે ખાનગીકરણ કે મિશ્ર અર્થતંત્રના હિમાયતી હોઈએ, દિલ્હીમાં જે કોઈ પણ પક્ષ સત્તા મેળવે, આપણે જે કોઈ નીતિઓને અનુસરીએ તેનાથી કશો ફરક પડતો નથી. જ્યાં સુધી સ્વામીજીની પરિકલ્પના પ્રમાણેના માનવ-નિર્માણના આદર્શ પર આપણે ભાર ન મૂકીએ ત્યાં સુધી આ બધાનું કોઈ ફળદાયી પરિણામ નહીં સાંપડે. માનવ-નિર્માણ એટલે વ્યક્તિનો સર્વાંગી વિકાસ. જ્યારે મનુષ્ય વિકસિત થશે ત્યારે તે જે કોઈ ક્ષેત્રમાં હશે તેમાં ઇચ્છિત ઉદ્દેશ્યો અને આદર્શોને હાંસલ કરી શકશે. સ્વામીજી ઇચ્છતા હતા કે આપણે ગરીબોના દુઃખને તીવ્રતાથી અનુભવવા માટેનું હૃદય વિકસાવીએ, વિચારોની કલ્પના કરવા અને દુઃખ ઘટાડવા માટેની યોજનાઓ ઘડવા માટે બુદ્ધિનો વિકાસ કરીએ અને આ વિચારોને કોઈપણ ભોગે વાસ્તવિક બનાવવાની ઇચ્છા વિકસાવીએ. સ્વામીજીના સાચા અનુયાયી હોવાના નાતે આપણે સૌ પ્રથમ તો વાસ્તવિક રીતે પ્રામાણિકતા અને અખંડિતતા સાથે જીવનયાપન કરનાર સારા મનુષ્ય બનવું પડશે. અનુયાયી તરીકે આપણે શું કરીએ છીએ? આપણે આપણાં બાળકો, વિદ્યાર્થીઓ, સહકર્મચારીઓને સાદું જીવન જીવવા, સહનશીલ બનવા, પ્રામાણિક બનવા માટે શીખવીએ છીએ, પરંતુ આપણે સ્વીકારી છીએ કે આપણાં બાળકો આપણાં કરતાં વધુ હોશિયાર છે. માત્ર શિખામણ આપવાથી, સૂચના આપવાથી, નૈતિક મૂલ્યો વિશે પ્રવચન આપવાથી, સ્વામીજી અને શ્રીરામકૃષ્ણ વિશે વાતો કરવાથી તેમને પ્રભાવિત નહીં કરી શકાય. તેનાથી વિપરીત, તેઓ જ્યારે જે બોધ આપવામાં આવે છે તેનાથી આપણા જીવનમાં તદ્દન ઊલટું જોશે, તો તેઓ દૂર ચાલ્યા જશે અને તેમના મનમાં નૈતિક અને આધ્યાત્મિક જીવન પ્રત્યે અણગમાનો ભાવ જાગશે. હું તેમનો દોષ નથી જોતી. મને એવું નથી લાગતું કે આપણા યુવાનોમાં આ ખામી છે, પરંતુ ખામી આપણી—વાલીઓની, શિક્ષકોની અને સમાજના વડીલોની છે. આપણે તેમના માટે એક આદર્શ બની ન શક્યા કે જેનું તેઓ અનુસરણ કરી શકે. મને ૨૦ વર્ષ પહેલાં ન્યુ યોર્કમાં બનેલી એક ઘટના યાદ આવે છે, જ્યારે કેટલાક વાલીઓ સ્વામી આદિશ્વરાનંદજીને મળ્યા અને ફરિયાદ કરવા લાગ્યા કે તેમનાં બાળકો પાશ્ચાત્ય સંસ્કૃતિના પ્રભાવ હેઠળ આવી રહ્યાં છે અને સ્વામીજીને વિનંતી કરી કે તેઓ તે બાળકોને ભારતીય સંસ્કૃતિ, રિવાજો, સારું વર્તન, નૈતિકતા વગેરે વિશે માર્ગદર્શન આપે. સ્વામીજીએ વાલીઓને પોતે સારું જીવન જીવવા અને બાળકોના આદર્શ બનવા માટે કડક શબ્દોમાં શિખામણ આપી. બીજું કંઈ નહિ તો ઓછામાં ઓછું આપણાં બાળકો માટે આપણે એક આદર્શ બનવાની કોશિશ કરવી જોઈએ. આ આપણા હાથમાં છે. આમ કરવામાં આપણને કોઈ રોકી શકે નહીં, આપણે અન્ય કોઈને દોષિત ઠરાવી શકીએ નહીં.
હવે હું મારા અંતિમ સૂચન પર આવું છું. તમારામાંથી જે કોઈ ૧૯૮૦ના સંમેલનમાં ઉપસ્થિત રહ્યા હશે, તેમને પોતાનાં સંતાનોને રામકૃષ્ણ મિશનમાં જોડાવા વિશે જે મુદ્દો સ્વામી આત્માનંદજી મહારાજે ખૂબ સારી રીતે કહ્યો હતો તે યાદ હશે. તે બાળકો કે જેઓ પોતાના જીવનને ત્યાગ અને સેવા માટે સમર્પિત કરવા ઇચ્છે છે, તેમના રસ્તાનો અવરોધ ન બનશો અને જો શક્ય હોય તો તેને પ્રોત્સાહિત કરજો, માર્ગદર્શન આપજો અને ખરા દિલથી તેનું સમર્થન કરજો. જો આપણે કશું યોગદાન ન આપી શકીએ અને મિશનને વધુ કેન્દ્રો સ્થાપવા માટે વિનંતી કરીએ તો તે માત્ર ઉપહાસ જ બની રહે છે. સારાં અને સમર્થ સંન્યાસીઓ અને સાધ્વીઓ કંઈ આસમાનમાંથી નથી ટપકી પડતાં; પરંતુ નૈતિક રીતે સંપન્ન, તંદુરસ્ત અને સ્વસ્થ પરિવારોમાંથી આવે છે. હું અહીં સ્વામી અમ્બિકાનંદજીનાં સંસ્મરણો ટાંકવા માગું છું: ‘મારા પરિવારજનો શ્રીરામકૃષ્ણના ભક્ત હતા અને વારંવાર દક્ષિણેશ્વર તેમનાં દર્શન માટે જતા. મારાં માતુશ્રીએ તેમની ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન જ નક્કી કર્યું હતું કે આવનાર બાળક જો પુત્ર હશે તો તેને તેઓ શ્રીરામકૃષ્ણની સેવામાં સમર્પિત કરી દેશે. ઈશ્વરની અપાર કૃપાને પરિણામે હું તેમની કૂખે અવતર્યો. માતા તેમનાં વચનમાં દૃઢ હતાં. એક દિવસ, જ્યારે હું કેટલાક મહિનાનો થયો, મારી માતા મને ચુસ્ત રીતે બાંધીને દક્ષિણેશ્વર લઈ ગયાં. મારા પિતાશ્રી પણ સાથે હતા. શ્રીરામકૃષ્ણ સમાધિ-અવસ્થામાં એકલા ઊભા હતા. તેમણે જેવા મારાં માતાપિતાને જોયાં કે તરત જ મારી માતાને ઉદ્દેશીને બોલ્યા, “આવો, મારા માટે શું લાવ્યાં છો?” માતાએ મને તેમનાં ચરણોમાં મૂક્યો અને કહ્યું, “હું તમારા ચરણમાં ધરવા માટે આ લાવી છું.” શ્રીરામકૃષ્ણે થોડી ક્ષણો મારી સામે જોયું અને કહ્યું, “આહા! કેવું સુંદર બાળક છે! શું તમે એને મને સોંપો છો? ખૂબ સારું!” તેમણે મને પોતાના ખોળામાં લીધો, પોતાના જમણા હાથની હથેળી મારા મસ્તક પર મૂકી અને પછી મારી માતાના હાથમાં એમ કહીને મને પાછો સોંપી દીધો, “હવે તમે આ બાળકનું ધ્યાન રાખજો, પરંતુ હું જાણું છું કે તે મારું છે. સમય આવ્યે હું તેને પાછો માગી લઈશ.” વર્ષો પછી જ્યારે હું રામકૃષ્ણ મઠમાં જોડાયો ત્યારે શ્રીરામકૃષ્ણે મારો સ્વીકાર કર્યો છે એમ જાણીને સૌથી વધુ મારી માતા આનંદિત થયાં હતાં.
મને આશા છે કે આ સાંભળીને આપણે સહુ, ખાસ કરીને મહિલા ભક્તો કે જેઓ માતાઓ છે, તેઓ પોતાના એકાદ સંતાનને મિશનના કાર્ય માટે સમર્પિત કરે. ઈશ્વરે આપેલ આ તક આપણે ગુમાવવી ન જોઈએ. શ્રીરામકૃષ્ણ, શ્રીમા શારદાદેવી અને સ્વામીજીના અનુયાયી બનવું એ એક મહાન સદ્ભાગ્યની વાત છે. આ ૧૦૦ વર્ષોમાં મિશને જે પ્રાપ્ત કર્યું છે, તેનો આપણામાંના સહુએ ગર્વ અનુભવવો જોઈએ, પરંતુ સાથે સાથે એ પણ યાદ રાખવું જોઈએ કે હજુ ઘણું કાર્ય કરવાનું બાકી છે. આપણે શ્રીરામકૃષ્ણ, શ્રીમા શારદાદેવી અને સ્વામીજીને પ્રાર્થના કરીએ કે તેઓ આપણને તેમના સાચા સાધન બનવાનું સામર્થ્ય અને શક્તિ બક્ષે અને આપણી ક્ષમતા પ્રમાણે તેમણે સોંપેલા કાર્યોને પૂર્ણ કરી શકીએ.
One Comment
Leave A Comment
Your Content Goes Here
🙏😇