શ્રીરામકૃષ્ણ કથા અમૃત : શ્રીરામકૃષ્ણના પ્રથમ પ્રેમોન્માદ અવસ્થાની વાત – ૧૮૫૮ – ૧ : સ્વામી કૃષ્ણસખાનંદ

આપણે થોડા થોડા સમયે વિષયવસ્તુમાં ફેરફાર કરીએ છીએ. કે જેથી સૌને ઠાકુર, મા, સ્વામીજી અને તેમના અંતરંગ શિષ્યો બધા વિશે જાણવા મળે. આજે આપણે કથામૃતથી પ્રારંભ કરીએ. આ પહેલાં આપણે કથામૃતમાંથી ઈશ્વરચંદ્ર વિદ્યાસાગર વિશે જાણ્યું હતું. તેનું પઠન હિન્દી અનુવાદિત કથામૃતમાંથી કર્યું હતું. જ્યારે આ વખતે આપણે બંગાળી ભાષામાં પ્રકાશિત કથામૃતમાંથી શરૂઆત કરીશું. કારણ કે સૌ પ્રથમવાર કથામૃત ઠાકુરની માતૃવાણી બંગાળી ભાષામાં જ લખાયેલ છે અને જેમ આપણે ગીતા, વેદ, ઉપનિષદોના મંત્રોનું પહેલાં સંસ્કૃતમાં ઉચ્ચારણ કરીએ છીએ અને પછી તેનો ભાવાર્થ કરીએ છીએ. તે પ્રમાણે આપણે સ્વયં ઠાકુરના શબ્દો જે બંગાળી ભાષામાં છે, તેનું પઠન કરીશું અને ત્યાર બાદ તેના પર ચર્ચા કરીશું.

માસ્ટર મહાશય રચિત કથામૃતના અધ્યાયનું શીર્ષક છેઃ ઠાકુર શ્રીરામકૃષ્ણ દક્ષિણેશ્વરમાં નરેન અને અન્ય અંતરંગ ભક્તો સાથે જેનું આજે આપણે પઠન કરીશું. (નરેન એટલે સ્વામી વિવેકાનંદ જે આપ સૌ જાણો છો.)

પ્રકરણ – ૪

“આજ ઠાકુર શ્રીરામકૃષ્ણ મહાઆનંદમાં છે. દક્ષિણેશ્વર, કાલીમંદિરે નરેન્દ્ર આવ્યો છે. બીજાય કેટલાક અંતરંગ ભક્તો છે.”

આજે શ્રીરામકૃષ્ણ ખૂબ જ આનંદિત છે. દક્ષિણેશ્વર, કાલીવાડીમાં નરેન આવ્યા છે. નરેન આવ્યા છે તેથી ઠાકુરના આનંદની કોઈ સીમા નથી. બીજા પણ અન્ય અંતરંગ છે. અહીં અંતરંગ એટલે એવા શિષ્યો અને ગૃહસ્થ ભક્તો જે ઠાકુર પાસે નિયમિત આવતા હતા. ફક્ત સંન્યાસી શિષ્યો જ નહીં પરંતુ માસ્ટર મહાશય, બલરામ બાબુ, રામચંદ્ર દત્ત વગેરે જેવા ગૃહસ્થો પણ ઠાકુરના અંતરંગ હતા. તેથી અહીં નોંધ્યું છે કે સાથે બીજા પણ અંતરંગ ભક્ત છે, તેનો અર્થ માસ્ટર મહાશય સ્વયં પણ ત્યાં હતા જ. આપણે એટલું તો સમજી જ શકીએ કે કથામૃત એમણે લખ્યું છે તેથી તેઓ તો ત્યાં ઉપસ્થિત હોય જ. આમ છતાં કથામૃત પઠન કરતાં કરતાં મેં એક વાત નોંધી છે કે માસ્ટર મહાશયે પોતાના નામનો ઉલ્લેખ ક્યાંય કર્યો નથી.

એ વાત અલગ છે કે પ્રથમ, દ્વિતીય અને તૃતીય દર્શનમાં તેમનો ઉલ્લેખ છે. તે એટલા માટે કે તેઓ એ સમજાવી શકે કે એક ભક્ત પોતાના સંશયને શ્રદ્ધામાં કેવી રીતે પરિવર્તિત કરી શકે. ભક્ત પોતાના સંશયોમાંથી મુક્ત થઈ શ્રદ્ધા સુધી કેવી રીતે પહોંચી શકે તે બતાવવા માટે પ્રથમ ત્રણ દર્શનોમાં માસ્ટર મહાશયે પોતાના નામનો ઉલ્લેખ કર્યો છે અને તે પણ એવી રીતે કે તેઓ ઠાકુરને પોતાના સંશયો બતાવે છે અને ઠાકુર તેનું સમાધાન કરે છે. આ પ્રથમ ત્રણ દર્શન પછી માસ્ટર મહાશયે ક્યાંય પોતાનો ઉલ્લેખ કર્યો નથી. અને જ્યારે જરૂર પડી ત્યારે મણિ, મોહિની મોહન કે પછી એક ભક્ત એ સંબોધનથી પોતાને ઉલ્લેખિત કર્યા છે. તેમ છતાં એ તો સમજાય છે કે દરેક વખતે તેઓ ત્યાં જ ઉપસ્થિત છે, તેમણે પણ ઠાકુરને ઘણા પ્રશ્નો કર્યા છે. તેમની ભક્તિ અને શ્રદ્ધાથી આત્મસમર્પણ માટે આપણે કેટલા પ્રેરિત થયા તે જોવાનું છે.

સ્વામીજીએ પ્લેટો અને સોક્રેટિસનું દૃષ્ટાંત આપતા કહ્યું હતું કે પ્લેટોએ સોક્રેટિસના નામે ધણા સમય સુધી પોતાની ફિલસૂફી પ્રસ્તુત કરી હતી. ઘણી વખત એવું થાય છે કે જ્યારે આપણે આપણા વરિષ્ઠ સાધુની સ્મૃતિકથા કરીએ છીએ કે તેમની સાથેના કોઈ પ્રસંગનું વર્ણન કરીએ છીએ ત્યારે એ  પ્રસંગ કે ઘટનામાં મેં શું કર્યું છે, મારું શું યોગદાન હતું એનું જ વર્ણન વાગોળ્યા કરીએ છીએ. આપણા માટે એ ઘટના કે પ્રસંગનું મહત્ત્વ એટલું નથી હોતું જેટલું મારી ઉપસ્થિતિ કે મારા યોગદાનનું મહત્ત્વ વર્ણવીએ છીએ. આપણા આ ‘હું’ અથવા ‘અહમ્‌’ ને કેવી રીતે તિલાંજલિ આપવી, કેવી રીતે ત્યાગ કરવો એ આપણે માસ્ટર મહાશય પાસેથી શીખવાનું છે.

“નરેન્દ્રે મંદિરે આવીને સ્નાન કરીને પ્રસાદ લીધો છે. આજ ૩૧ આશ્વિન, આસો સુદ ચોથ, તા. ૧૬મી ઓક્ટોબર, ૧૮૮૨. સોમવાર; આવતા ગુરુવારે સપ્તમી તિથિએ શ્રીદુર્ગા-પૂજા થવાની. ઠાકુર શ્રીરામકૃષ્ણ પાસે રાખાલ, રામલાલ અને હાજરા રહી રહ્યા છે.”

આપણે જાણીએ છીએ કે રાખાલ એટલે સ્વામી બ્રહ્માનંદ. શ્રીઠાકુરના માનસપુત્ર અને ત્યાગી સંતાન જે પછીથી રામકૃષ્ણ સંઘના પ્રથમ અધ્યક્ષ બન્યા. રામલાલ એટલે શ્રીઠાકુરના ભત્રીજા શ્રીઠાકુરના ભાઈના પુત્ર અને હાજરા એટલે ઠાકુરના ગામ કામારપુકુરની બાજુમાં તેઓ રહેતા હતા. તેના પર દેવું (ઉછીના લીધેલ રકમ) ભરપાઈ કરવાની જવાબદારી હતી. પોતાના ગામમાં આવકનું કોઈ સાધન ન હોવાથી દક્ષિણેશ્વર આવી ઠાકુર પાસે રહેતા હતા. પીતાંબરી લગાવી, કપાળ પર તિલક કરી, ગળામાં માળા પહેરી, હાથમાં જપમાળા લઈને ઠાકુરના ઓરડાની સામે બેસતા અને જપમાળા ફેરવતા. જપ કરતાં કરતાં એક આંખ બંધ રાખી, બીજી આંખ ખુલ્લી રાખી ઠાકુરના ઓરડા પર નજર રાખતા કે કોણ આવે છે કોણ જાય છે અને જો કોઈ ધનિક વ્યક્તિ દેખાય તો તરત પાસે જઈ તેને ઉપદેશ દેવાનો પ્રારંભ કરી દેતા. તેનો આશય એ હતો કે તે વ્યક્તિ પ્રભાવિત થઈ થોડા પૈસા આપે તો તેના પર જે દેવું છે તે હળવું થાય.

નરેન્દ્રની સાથે બીજા એક બે બ્રાહ્મસમાજી છોકરાઓ આવેલા છે. (આ નથી)

“આજ માસ્ટરેય આવ્યા છે.”

આજે માસ્ટર મહાશય પણ આવ્યા છે. સ્વયં વિશે ઉલ્લેખ કર્યો એ પણ આશ્ચર્યજનક છે.

“નરેન્દ્રે ઠાકુરની પાસે જ ભોજન કર્યું. જમ્યા પછી શ્રીરામકૃષ્ણે પોતાના ઓરડાની જમીન પર પથારી કરી આપવાનું કહ્યું. નરેન્દ્ર વગેરે ભક્તો, – ખાસ કરીને નરેન્દ્ર- આરામ કરે તે માટે.”

બધાને પ્રશ્ન થશે ઠાકુર વારંવાર નરેનને પ્રાધાન્ય આપે છે, નરેન માટે આટલા વ્યાકુળ બને છે આમ કેમ ? રામકૃષ્ણ લીલાપ્રસંગના લેખક શરત્‌ મહારાજ કે જેઓ રામકૃષ્ણ સંઘના પ્રથમ જનરલ સેક્રેટરી, સ્વામી વિવેકાનંદના ગુરુભાઈ અને ઠાકુરના અન્ય ત્યાગી સંતાન હતા. તેઓ પણ ઠાકુર પાસે આવતા ત્યારે જોતા કે ઠાકુર નરેન માટે કેટલા વ્યાકુળ બને છે, સમયે સમયે બસ નરેન… નરેન… નરેન…, નરેનની હાજરીમાં જાણે અન્ય કોઈની ઉપસ્થિતિ જ નથી! જ્યારે આજે આધુનિક વિચારસરણી એવી છે કે બધાને એક સમાન વ્યવહાર, તક, સમાનતા, સન્માન વગેરે મળવું જોઈએ. તેમ શરત્‌ મહારાજ પણ ક્યારેક વિચારતા કે એવું તે શું છે કે ઠાકુર અમને અવગણીને નરેનને આટલું મહત્ત્વ કેમ આપે છે. શું વાત હશે!

પરંતુ જ્યારે એ વિચારીએ કે નરેને ઠાકુરના સંધનો પાયો નાખવા પાછળ પોતાના લોહીના એકેએક કણને વહાવી દીધું છે. જેટલો પ્રેમ ઠાકુર નરેનને કરતા હતા તેનાથી લાખગણું કરીને નરેને ઠાકુરને આ સંઘ પ્રદાન કર્યો છે. અલબત્ત, આની પાછળ ઠાકુરની કૃપા અવશ્ય હતી પરંતુ ભોગ તો સ્વામીજીએ જ આપ્યો હતો. જેના પરિણામ સ્વરૂપ ફક્ત ૩૯ વર્ષની આયુમાં જ તેમનો દેહાંત થયો. એક ક્ષણ તેમને શાંતિ નથી મળી. તેમણે સતત ભ્રમણ ચાલુ જ રાખ્યું. એક શહેરથી બીજા શહેર, એક ગામથી બીજા ગામ, એક જંગલથી બીજા જંગલ કેટલીય જગ્યાએ ભ્રમણ કર્યું. જો સામે યોગ્ય (અધિકૃત) વ્યક્તિ મળે તો વેદાંતનો ઉપદેશ આપ્યો છે. વિદેશમાં તેમણે કરેલ કાર્યોનું ઘણું વિવરણ આપણને મળે છે. કેમ કે ત્યાંની પ્રથા પ્રમાણે વિદેશી શિષ્યોએ સ્વામીજી વિશે લખીને રાખ્યું છે, તેથી સ્વામજીની ઘણી સ્મૃતિકથાઓ ઉપલબ્ધ છે. જ્યારે સ્વામીજી અમેરિકાથી ભારત આવ્યા ત્યારે તેઓ વિશ્વપ્રસિદ્ધ સ્વામી વિવેકાનંદ બની ગયા હતા. અમેરિકા અને યુરોપમાં તેમના ઘણા શિષ્યો, અનુયાયીઓ અને મિત્રો હતા. શિકાગો વિશ્વ ધર્મમહાસભામાં ‘અમેરિકન બહેનો અને ભાઈઓ’ એ ઉદ્‌બોધનથી આપેલા ભાષણ પછી વિશ્વવિજયી બની જ્યારે ભારત આવ્યા ત્યારે ભારતભરમાં હલચલ મચી ગઈ. સમગ્ર ભારતના રાજા-મહારાજા, કોલેજના વિદ્યાર્થીઓ, ભક્તો સ્વામીજીને મળવા આવે છે અને તેમના વિશે લખે છે.

પરંતુ સ્વામીજીના જીવનનો એ તબકકો કે જ્યારે સ્વામીજીએ વરાહનગર મઠ છોડી સમગ્ર ભારત ભ્રમણ કર્યું. તેઓ વરાહનગર મઠ છોડી ઉત્તર ભારત ત્યાંથી હિમાલય, હિમાલયથી દિલ્હી, દિલ્હીથી રાજસ્થાન, રાજસ્થાનથી ગુજરાત, ગુજરાતથી મહારાષ્ટ્ર, મહારાષ્ટ્રથી આજનું કેરળ તે સમયે ત્રાવણકોર, પછી કન્યાકુમારી ત્યાંથી મદ્રાસથી હૈદ્રાબાદથી પાછા મદ્રાસ, મદ્રાસથી મુંબઈ ત્યાંથી લીંબડી, રાજપૂતાના એટલે કે રાજસ્થાનથી પાછા મુંબઈ અને ત્યાંથી મુંબઈ પહોંચી અમેરિકા ગયા હતા. પ્રારિવ્રાજકરૂપે કરેલ ભારતભ્રમણ લગભગ ૧૮૯૦ થી ૧૮૯૩ની વચ્ચેનો બે વર્ષના સમયગાળા દરમિયાન સ્વામીજીએ ઘણું બધું કાર્ય કર્યું છે. પરંતુ તેમાનું થોડુ અમથું (અલ્પ) વર્ણન જ છે.

મારી પાસે રહેલ માહિતીના આધારે મેં સ્વામીજીના જીવનચરિત્રનું કાલક્રમિક સંકલન કરેલ છે. તેનો અભ્યાસ કરીએ તો ખ્યાલ આવે કે એક દિવસમાં સ્વામીજી ત્રણ-ચાર પત્રો લખે છે, બે-ત્રણ વ્યાખ્યાનો આપે છે, બે-ત્રણ ઇન્ટરવ્યુ આપે છે, ભક્તો સાથે સંવાદ કરે છે. આ બધાની યાદી કરીએ તો લગભગ ૪૦-૫૦-૬૦ પૃષ્ઠ જેટલી થાય. જે બતાવે છે કે સ્વામીજીનો આધ્યાત્મિક યોગદાન કેટલું હતું! હવે વિચારો કે સતત બે વર્ષના પરિભ્રમણ દરમિયાનની ફક્ત ઉપરછલ્લી જ માહિતી આપણી પાસે છે. જેમ કે સ્વામીજી લીંબડી ગયા ત્યારે તાંત્રિકોએ તેમને બંધક બનાવીને રાખ્યા હતા. કોઈપણ રીતે ત્યાંથી નીકળી લીંબડીના ઠાકોર સાહેબને મળ્યા, ત્યાં તેમની સાથે થોડો સત્સંગ કર્યો ત્યાંથી પછી વઢવાણ, પોરબંદર જ્યાં પણ ગયા તેની બહુ સંક્ષિપ્ત માહિતી આપણી પાસે છે. તેઓ જ્યાં પણ ગયા ત્યાં કોને કોને મળ્યા, કેટલા લોકોના સંપર્કમાં આવ્યા, બધા સાથે શું વાર્તાલાપ કે આધ્યાત્મિક ચર્ચા થઈ તેની કોઈ વિગત નથી.

૧૮૯૫, ૧૮૯૬, ૧૮૯૭ અને ત્યાર પછીની માહિતી—એક દિવસના ૩૦-૪૦ પૃષ્ઠ ભરાય તેટલી માહિતીઉપલબ્ધ છે. તો વિચારો કે અગાઉ પરિવ્રજ્યા ધારણ કર્યા પછી બે વર્ષના ભ્રમણ દરમિયાન તેમના મુખેથી પ્રવાહિત થયેલી પરંતુ આપણે ગુમાવેલી (માહિતીના અભાવને કારણે) આધ્યાત્મિક જ્ઞાનવાણીનો અંદાજ લગાવીએ તો એક વર્ષના ૩૬૫ દિવસ પ્રમાણે બે વર્ષના બધા દિવસો ન ગણીએ તો પણ લગભગ ૬૦૦ દિવસ, એક દિવસના ૫૦ પૃષ્ઠ પ્રમાણે ૩૦૦૦ પૃષ્ઠોનું (મટીરીયલ) આપણે (મીસ) કર્યું છે. ‘સ્વામી વિવેકાનંદ કમ્પલીટ વર્ક્સ’ જે અંદાજે પ૦૦૦ પૃષ્ઠોનું છે. સ્વામીજીની આધ્યાત્મિકવાણીનો અવિરત પ્રવાહ, કરુણાવશ થઈ તેમના હૃદયમાંથી વેદાંતરૂપી આર્શીવાદની આપણા પર વૃષ્ટિ કરી, આવું તો કેટ કેટલું આપણે ગુમાવ્યું હશે, જેની આપણે કલ્પના પણ ન કરી શકીએ.

આ બધું જોયા પછી, સ્વામીજીનું પૂર્વજીવન અને ઠાકુરની દેહરક્ષા, મહાસમાધિ પછીના જીવનવૃત્તાંતનો અભ્યાસ કર્યા પછી સમજાશે કે શા માટે ઠાકુર નરેન માટે આટલા વ્યાકુળ હતા, નરેનને આટલું મહત્ત્વ શા માટે આપતા હતા. શરૂઆતમાં એવું લાગે કે ઠાકુરની આ વ્યાકુળતા શા માટે? પરંતુ સ્વામીજીના જીવનનો વિસ્તૃત અભ્યાસ કર્યા પછી એવું લાગશે કે ઠાકુરના આ વ્યાકુળતા ઘણી ઓછી છે. હજુ વધારે મહત્ત્વ આપવાની જરૂર હતી. સ્વામીજીએ રામકૃષ્ણ સંઘનો પાયો નાખવા કેટલી મુશ્કેલીઓ, વિટંબણાઓનો સામનો કર્યો છે તેની સામે આ ઘણું જૂજ (અલ્પ) છે.

ફરી એકવાર પઠન કરું છુઃ

“નરેન્દ્રે ઠાકુરની પાસે જ ભોજન કર્યું. જમ્યા પછી શ્રીરામકૃષ્ણે પોતાના ઓરડાની જમીન પર પથારી કરી આપવાનું કહ્યું. નરેન્દ્ર વગેરે ભક્તો, – ખાસ કરીને નરેન્દ્ર- આરામ કરે તે માટે.”

“ચટાઈ ઉપર રજાઈ પાથરીને ઓશીકું મૂકેલું છે. ઠાકુર પણ બાળકની પેઠે નરેન્દ્રની પાસે પથારી પર બેઠા.”

ઠાકુરનું આ પ્રકારનું વર્તન જોઈ ખ્યાલ આવશે કે ઠાકુરનો નરેન પ્રત્યેનો વ્યવહાર કેટલો મધુર હશે, ક્યારેક એવું લાગે કે માતાને પોતાના બાળક પ્રત્યે જે વાત્સલ્યભાવ હોય છે તે ભાવ ઠાકુરમાં દેખાય છે તો ક્યારે આથી ઊલટું, ઠાકુરનો એક નટખટ બાળક જેવો ભાવ—જેમ મા બાળકને ગમે તેટલું કહે, બધું વ્યવસ્થિત રાખો, બૂમો ન પાડ, તોફાન ન કર, જ્યાં ત્યાં વસ્તુ ન ફેંક તેમ છતાં બાળક નટખટ ભાવે તોફાન-મસ્તી કરે છે, વસ્તુ જ્યાં ત્યાં ફેંકે છે, અહીંતહીં દોડાદોડી કરી માને પરેશાન કરે છે—આવો બાળસહજ ભાવ ઠાકુરમાં પ્રગટ થતો હતો. ઠાકુરના હૃદયમાં એટલા ભાવો હતા કે તેઓ તો ભાવરાજ્યના રાજા હતા.

મારા પૂર્વાશ્રમની, અહીં આવ્યા અને સાધુ થયા પહેલાની મારી વાત કહું તો, ત્યારે મને ભગવાન બુદ્ધ અને ભગવાન મહાવીરના ઉપદેશો ખૂબ જ ગમતા. કારણ કે તેઓનું જીવન કઠોર તપસ્યામય અને તેમનું માનસિક સંતુલન તો અજોડ, બિલકુલ શાંત, પ્રશાંત, ગભીર સમાધિમગ્ન. મુખારવિંદ પર દ્વિધા, સંકોચ, સંદેહ કે ભયનો કોઈ ભાવ નહીં. જ્યારે પણ જુઓ, પાણીમાં રહેલ કમળ જેવા, કમળ પર પાણી પડે તોપણ ભીંજાય નહી તેવો ભાવ જોવા મળે. એમના મનનો ભાવ જ એવો છે કે તેમના પર કોઈ સંકટ, કષ્ટ, દુઃખ કે સંતાપ આવે મનોભાવ શાંત, પ્રશાંત, ગભીર જ રહે. ત્યારે મને એવું લાગતું કે જે લોકો આધ્યાત્મિકતાના ઉચ્ચ સ્તરે પહોંચ્યા છે તેમનું મન પણ પૂર્ણપણે શાંત થઈ જતું હશે. પણ ઠાકુરની વાણીનો અભ્યાસ કર્યા પછી એવું લાગે છે કે પૂર્ણશાંતિ પ્રાપ્ત કર્યા પછીનો પણ એક પડાવ છે. જેમ ઠાકુર કહે છે, (નેતિ, નેતિ) “આ નહીં, આ નહીં” એમ કરતાં કરતાં ઉચ્ચ સ્તરે પહોંચી શકીએ છીએ. નેતિ નેતિ અર્થાત્‌ ઇન્દ્રિયજન્ય જે સુખ-ભોગ છે તેનો ત્યાગ કરી, સાધનાના સોપાનો પાર કરતાં કરતાં આપણે ઈશ્વરપ્રાપ્તિ, ઈશ્વરદર્શન અથવા આત્મસાક્ષાત્કાર કરી શકીએ છીએ. આત્મસાક્ષાત્કાર થયા પછી સાધક સ્વેચ્છાચારી બની જાય છે. ઠાકુરનો શબ્દ છે સ્વેચ્છાચારી અર્થાત્‌ પોતાના દૃઢ મનોબળથી નિયમ બનાવી સુખ-ભોગનો ત્યાગ કરી શકે છે. જેમ કે મીઠાઈથી મારી જિહ્વાને સુખ મળે છે, એ.સી.માં ન બેસવું, મુલાયમ પથારી પર સૂવાને બદલે જમીન પર સૂવું, પંખાનો ઉપયોગ ન કરવો, ગરમ પાણીથી સ્નાન ન કરવું અને કામિની-કાંચનની તો વાત જ ક્યાં રહી, તેનો તો સંપૂર્ણપણે ત્યાગ જ કરવાનો છે. મનને આવું દૃઢનિશ્ચયી, ઇચ્છાશક્તિને દૃઢ બનાવી સાધક જ્યારે સાધના કરે છે. ત્યારે તે ‘નેતિ, નેતિ’ મૂળ સંસ્કૃત શબ્દ ‘न इति, न इति’ અર્થાત્‌ “આ નહીં, આ નહીં” એમ કરતાં કરતાં સાધના કરે છે. એટલે કે મારું સાચું સ્વરૂપ શું છે? આ ઇન્દ્રિયજન્ય સુખ-ભોગ પણ નથી, પંચમહાભૂતથી બનેલું આ શરીર પણ નથી, મારી આ ઇન્દ્રિયો, મન, બુદ્ધિ, ચિત્ત અને અહંકાર આમાં ક્યાંય મારું સાચું સ્વરૂપ નથી. આ બધાથી પર મારું સાચું સ્વરૂપ છે આત્મસ્વરૂપ કે જે સત્‌-ચિત્‌-આનંદમય છે અને સત્‌-ચિત્‌-આનંદમય બ્રહ્મનું વર્ણન તો શક્ય નથી. ઠાકુરે વિદ્યાસાગરને જેમ કહ્યું હતું કે બધું જ એંઠું થઈ ગયું છે એક બ્રહ્મ સિવાય. અર્થાત્‌ ઈશ્વરનું વર્ણન આપણે મુખેથી કર્યું છે જેમ કે ચતુર્ભુજાધારી, વિષ્ણુસહસ્ત્રનામ, વિષ્ણુના જે ગુણો છે તેની સાથે સંલગ્ન કરી આપણે વર્ણન કર્યું છે. તેથી મુખેથી બોલાયું એટલે વિષ્ણુનું સ્વરૂપ એઠું થઈ ગયું. પરંતુ બ્રહ્મના સ્વરૂપનું વર્ણન મુખેથી થયું નથી, તેથી બ્રહ્મસ્વરૂપ એંઠું થયું નથી. બ્રહ્મ એંઠાં થયા નથી. બ્રહ્મ વિશે જો ઉલ્લેખ કરવો પડે તો આપણે ‘સત્‌-ચિત્‌-આનંદ’ એમ કહીએ છીએ. જેનું વર્ણન થઈ શકતું નથી એ સ્વરૂપ જ્યારે સાધકને પ્રાપ્ત થાય છે ત્યારે તે સાધક નથી રહેતો તે સિદ્ધ થઈ જાય છે, સ્વેચ્છાચારી બની જાય છે. તેના માટે હવે કામિની-કાંચનથી દૂર રહેવું, આ કરવું, આ ન કરવું એવા કોઈ બંધન રહેતા નથી. આ અવસ્થાએ પહોંચ્યા પછી તે ‘ इति, इति’ અર્થાત્‌ બધું જ હું છું. આ શરીર, ઇન્દ્રિય, જીવ, જંતું, સમગ્ર વિશ્વ મારામય છે અને હું સર્વમાં વ્યાપ્ત છું. જો બધું જ હું છું તો મારું એક અંગ બીજા અંગ પર કેવી રીતે અત્યાચાર કરી શકે? એક અંગ બીજા અંગનો ભોગ શા માટે કરે? આ સંભવ જ નથી. આ રીતે મારો ‘હું’ સર્વવ્યાપી, બ્રહ્માંડવ્યાપી, સમય અને કાળની સીમાઓને પણ પાર કરી લે છે. આ અવસ્થામાં તેના સુખ-ભોગ અને ઇન્દ્રિયોનો આનંદ વગેરે નષ્ટ થાય છે અને તે સાધક કે સિદ્ધ બાલસહજ, ઉન્માદવત્‌, પિશાચવત્‌, જડવત્‌ બની જાય છે. ઠાકુર આ સર્વોચ્ચ અવસ્થામાં સ્થિત હતા. સમાધિ અવસ્થાની પણ પાર. તેમણે સમાધિ અવસ્થા પ્રાપ્ત કરેલ હોવાથી લગભગ ઘણી વખત તેમનું આચરણ બાલસહજ જ રહેતું.

“ઠાકુર પણ બાળકની પેઠે નરેન્દ્રની પાસે પથારી પર બેઠા. ભક્તોની સાથે – ખાસ કરીને – નરેન્દ્રની તરફ મોઢું કરીને હસતે ચહેરે ખૂબ આનંદથી વાતો કરી રહ્યા છે.”

ઠાકુર વાત કરે છે તોપણ નરેન સન્મુખ થઈ, બાળકવત્‌ સહાસ્ય સાથે વાત કરે છે. આપણે હસીએ છીએ તે ભ્રામક હાસ્ય છે. કારણ કે આપણે દુઃખ, કષ્ટ, સંતાપ, શોક ભોગવીએ છીએ તેથી આપણું હાસ્ય નિર્દોષ હાસ્ય નહીં પણ જાણે કે બનાવટી  હોય તેવું લાગે છે. જેમ કે લાફીંગ કલ્બમાં માણસો પોતાના ચહેરાની સુંદરતા અને સ્વાસ્થ્યની જાણવણી માટે બનાવટી અને કૃત્રિમ (ફેક હાસ્ય) હાસ્યની છોળો ઉડાડે છે. પરંતુ એક બાળકનું હાસ્ય એટલે—કોઈપણ પ્રકારની બનાવટ વગરનું, ખોટા દેખાડા વગરનું, છળ વગરનું, કોઈની મજાક કરી આનંદ પ્રાપ્ત કરવાના ગંદા મનોભાવ વિનાનું—હાસ્ય. ઠાકુરનું હાસ્ય એટલે બાળસહજ શુદ્ધ, નિર્દોષ આનંદવાળું હાસ્ય.

ઠાકુરની બાલ્યાવસ્થાના એક મિત્ર, ઘણું કરીને તેનું નામ શ્રી હરિ. તેઓ ઠાકુરને મળવા દક્ષિણેશ્વર આવ્યા. બાળપણમાં ઠાકુરે એમની સાથે ઘણો સમય વિતાવ્યો હતો. પૂરો દિવસ તેમની સાથે રમતા હતા. બાળપણમાં પણ ઠાકુર એવા બાળકો સાથે જ મિત્રતા કેળવતા જેઓ શુદ્ધ અને નિર્દોષ હોય. મોટા થયા પછી ઠાકુર દક્ષિણેશ્વર છે, શ્રી હરિ કામારપુકુર છે, ત્યાં દુકાન વગેરે હશે, લગ્ન કરી લીધા છે તે ઠાકુરને મળવા દક્ષિણેશ્વર આવ્યા છે. આટલા વર્ષે આવ્યા અને ઠાકુરને જોતાં વેંત જ બોલી ઊઠ્યા આપ બાળપણમાં જેવા હતા, આજે પણ તેવા જ છો. તમારું શુદ્ધ હાસ્ય, શુદ્ધ આનંદ જેવા બાળપણમાં હતા તેવા જ આજે છે, કોઈપણ જાતની મિલાવટ, બનાવટ કે છળ-કપટ વગરનું શુદ્ધ આજે પણ છે.

ઠાકુર કહે છે હું તો શ્રી હરિ સામું ન તો જોઈ પણ ન શક્યો કે ન તેમને સ્પર્શી શક્યો. જોઉં છું તે પૂર્ણપણે સંસારમાં ડૂબી ગયો છે, તેનું હાસ્ય પણ સાંસારિક મિલાવટ પ્રતીત થાય છે.

“હસતે ચહેરે ખૂબ આનંદથી વાતો કરી રહ્યા છે.”

ઠાકુર સહાસ્ય અને મહાઆનંદથી વાત કરી રહ્યા છે. નાનું બાળક જ્યારે એ રીતે યુવાન વયે પહોંચે છે જેણે સાંસારિક બંધનોનો અનુભવ જ નથી કર્યો. બાળપણમાં તેમના પર કોઈ જવાબદારી ન હતી. માતા-પિતા, મોટા ભાઈ-બહેન લાડકોડથી તેમની સાર-સંભાળ રાખતા હતાં, તેના માટે બધું કરી આપતા હતા તો એવું બાળક જેણે સંસાર જોયો જ નથી તે યુવાન વયે કેવું નિર્મળ, હાસ્ય કરે તેવું જ હાસ્ય ઠાકુરનું હતું. અહીં એ પ્રશ્ન થાય કે ઠાકુરે સંસાર જોયો જ નથી તો તેમની સંભાળ કોણે રાખી? તો ઠાકુરની સંભાળ માએ રાખી. ઠાકુરના જીવનમાં શોક-સંતાપ ન હતો એવું નથી. બાળપણમાં તેમના પિતાનો દેહાંત થયો, યુવાનવયના હતા ત્યારે મોટાભાઈનો દેહાંત થયો. ઠાકુર માને એટલો પ્રેમ અને સ્નેહ કરતા છતાં ઘર ચલાવવા માટે નોકરી કરવા માને છોડી કલકત્તા આવ્યા. એટલે ઠાકુરે કષ્ટ નથી ભોગવ્યું એવું નથી. પરંતુ માના આશીર્વાદથી જેમ કમળની પાંદડી પર પાણી પડવા છતાં તેને ભીંજવ્યા વિના સરકી જાય છે તેવી રીતે સંસારના દરેક શોક-સંતાપ ઠાકુરને સ્પર્શ્યા વિના દૂર થતા. જ્યારે ઠાકુરના ભત્રીજા અક્ષયનું દેહાવસાન થયું ત્યારે ઠાકુર ક્ષણવાર માટે રુદન કરે છે તો બીજી જ ક્ષણે  હસે છે. પછી ઠાકુરે કહ્યું કે જેમ ભીના કપડાને નીચોવીને પાણી નીકાળે તેમ મારા હૃદયને કોઈ નીચોવી રહ્યું છે એવું કષ્ટ મને થતું હતું. બીજી જ ક્ષણે એ વિચારીને હસવા લાગે છે કે જન્મ-મૃત્યુ, જરા-વ્યાધિનું આ ચક્ર તો ચાલ્યા જ કરવાનું છે. આ પહેલા પણ અક્ષય કેટલીય વાર આવ્યો હશે અને હજુ પણ કેટલીય વાર આવશે, જ્યાં સુધી મુક્તિ નહીં મળે ત્યાં સુધી આ સંસારભ્રમણ થતું જ રહેવાનું. મુક્તિ મળતા જ કોણ તું અને કોણ હું.

અષ્ટાવક્રમુનિનું એક સુંદર દૃષ્ટાંત-કથા છે. અષ્ટાવક્ર ઋષિ વ્યાસના પુત્ર હતા. ઋષિ વ્યાસે પુત્ર અષ્ટાવક્રને બ્રહ્મજ્ઞાન શીખવ્યું. પરતું અષ્ટાવક્રના મનમાં સંદેહ હતો કે લાગણી અને પ્રેમના બંધનને કારણે મારા પિતાએ પૂર્ણબ્રહ્મજ્ઞાન શીખવ્યું હશે કે કેમ? પૂર્ણ બ્રહ્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય ત્યારે સંસાર સ્વપ્નવત્‌ બની જાય છે, સ્વેચ્છાચાર આવી જાય છે, સંબંધોનો વિચ્છેદ થઈ જાય છે, સંન્યાસી જેવું આચરણ થઈ જાય છે. મારા પિતાજી મને પ્રેમ કરે છે, જો મને સર્વોચ્ચ જ્ઞાનપ્રાપ્તિ થઈ જશે તો હું તેમને એક પિતાના સંબંધે ન સ્વીકારું, તેમની સાથે આશ્રમમાં પણ રહું કે ન રહું આવો સંદેહ અષ્ટાવક્રના મનમાં થતો હતો. તેનો સંદેહ જોઈ પિતા ઋષિ વ્યાસે કહ્યું, “તું રાજા જનક પાસે જા એ તને પૂર્ણ બ્રહ્મજ્ઞાન આપશે.” અષ્ટાવક્ર રાજા જનક પાસે આવ્યા અને કહ્યું, “આપ મને બ્રહ્મજ્ઞાન આપો.” રાજા જનકે કહ્યું, “પહેલા મને ગુરુદક્ષિણા આપો, પછી હું તમને બ્રહ્મજ્ઞાન વિશે બતાવું.” અષ્ટાવક્ર બોલ્યા આ તે કેવી વાત થઈ પહેલા મને જ્ઞાન આપો પછી દક્ષિણા મેળવો. જ્ઞાન આપ્યા પહેલાં દક્ષિણા, એ કેવી રીતે બને? તમે દક્ષિણા લઈ પછી જ્ઞાન ન આપો તો, એવું થોડું ચાલે? તેના ઉત્તરમાં રાજા જનક કહે છે, “જો બ્રહ્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ ગયું તો કોણ શિષ્ય અને કોણ ગુરુ એવું રહેશે જ નહીં. તેથી પહેલાં દક્ષિણા આપો, બ્રહ્મજ્ઞાન પ્રાપ્ત થયા પછી મને દક્ષિણા નહીં મળે તે ચોક્કસ છે. એટલે જ્યારે બ્રહ્મજ્ઞાન પ્રાપ્થ થાય છે ત્યારે સંસારના બધા જ બંધન તૂટી જાય છે.

“પોતાની અવસ્થા, પોતાનું ચરિત્ર, વાતચીતને વિશે કહી રહ્યા છે.”

સાધના દરમિયાન ઠાકુરે કરેલ અનુભવ, મનોસ્થિતિનું વર્ણન વાર્તાલાપ કરતા કરતા બતાવી રહ્યા છે.

“શ્રીરામકૃષ્ણ (નરેન્દ્ર વગરે ભક્તોને): મારી આ અવસ્થા પછી માત્ર ઈશ્વરની જ વાતો સાંભળવા સારુ વ્યાકુળતા થતી.”

ઠાકુર કહે છે, “મારી આ અવસ્થા થઈ ત્યારે ફક્ત ઈશ્વરની જ વાત સાંભળવા માટે વ્યાકુળતા થતી.” ‘આ અવસ્થા’ એટલે ઈશ્વરોન્માદ. સામાન્યતઃ આપણે તો ખાઈ-પીને આરામથી રહીએ છીએ, દિવસમાં બે વખત મંદિરે જઈએ અને ન પણ જઈએ, ઠાકુર, મા અને સ્વામીજીની વાતો કરતા હોઈએ, સત્સંગ કરતા હોઈએ, પણ જ્યારે ખરેખર આપણા પર ઈશ્વરોન્માદ સવાર થઈ જાય છે, ત્યારે આપણા પર કોઈ ભૂત ચડી ગયું છે, કોઈ દાનવ સવાર થયો છે એવી અવસ્થા, એવું પાગલપન. સતત ઈશ્વરનું નામ-સ્મરણ, અવિરત ધ્યાન-જપ ચાલુ રહે, આંખોમાંથી અશ્રુની ધારા વહેતી રહે.

એક પંડિત ઠાકુર પાસે આવી કહે છે, “આ તે કેવું પાગલપન છે, સતત ઈશ્વરનું જ સ્મરણ, આ શું ઠીક છે?” એક વખત એ પંડિતને જ ઈશ્વરનો આવેશ થયો. ઘરમાં બેઠા બેઠા ૐ ૐ બોલી રહ્યા છે. કોઈએ કહ્યું આ પાગલ થઈ ગયા છે. બધું કામ-કાજ છોડી ઘરમાં બેઠા બેઠા માત્ર ૐ ૐ રટી રહ્યા છે. આ સાંભળી ઠાકુર તેમને મળવા ગયા ત્યારે પંડિત કહે છે, “આ અવસ્થાને હવે હું સમજુ છું. મારું બધું કામ છૂટી ગયું છે. ઘર ચલાવવા પ્રવૃત્તિ તો કરવી જ પડશે, તો એક કામ કરો મારો આ ઈશ્વરીય રોગ છે તેને દૂર કરો પણ હા મારા ૐકારને મારાથી દૂર ન કરતા.’ મતલબ, ૐકાર રૂપી ઈશ્વરને પ્રાપ્ત કર્યા છે તેને મારી પાસે જ રહેવા દો.

મથુરબાબુનું પણ આવું જ ઉદાહરણ છે. તેમણે ઠાકુરને કહ્યું, “તમને જે અનભૂતિ થાય છે, ભાવ સમાધિ થાય છે તેવો અનુભવ મને પણ થાય તેવું કરો.” એક વખત ઠાકુરે તેમને ભાવસમાધિની અનુભૂતિ કરાવી.” મથુરબાબુની સ્થિતિ પણ એવી જ થઈ કામ-કાજ છૂટી ગયું, એક બાજુ બેસી ઈશ્વર નામ-જપ ચાલુ છે. પછી તેઓ ડરી ગયા કેમ કે આ અવસ્થામાં દક્ષિણેશ્વર મંદિરનું સંચાલન બરોબર નહી થાય તો ઠાકુરને જ તકલીફ થશે. તેમણે ઠાકુરને બોલવ્યા અને પગ પકડી કહ્યું, “મારી આ અવસ્થા દૂર કરો નહીંતર વ્યાપાર અને મંદિરનું સંચાલન કેમ થશે?” ઠાકુરે સ્પર્શ કરી તેનો મનોભાવ ઠીક કર્યો.

નરેન સાથે પણ આવું જ થયું. હાજરા સાથે બેઠા હતા ત્યારે હસી-મજાક કરતા કહે છે આ થાળી ઈશ્વર, આ વાટકો ઈશ્વર ઠાકુર કેવી પાગલ જેવી વાતો કરે છે. ત્યારે ઠાકુર નરેન પાસે ગયા અને તેને સ્પર્શ કર્યો. સ્પર્શ થતાં વેંત જાણે શું થઈ ગયું. એનો ઉલ્લેખ કરતા સ્વામી વિવેકાનંદ કહે છેઃ ઠાકુરનો સ્પર્શ થયા પછી હું જ્યારે ઘરે પહોંચ્યો તો જાણે કંઈ સુદ્ધ-બુદ્ધ જ નથી. જમવા બેઠો છું પણ ખબર નથી પડતી કે ભૂખ લાગી છે કે નથી લાગી, ખાવા છતાં ભૂખ ઓછી થાય છે કે નથી થતી, બસ ખાધા જ કરું છું, માતાજી કહે છે અરે! કેટલું ખાઈશ! ત્યારે જમવાનું પૂરું કરી સૂવા માટે ગયો પણ જાણે કંઈ દેહભાન જ નથી. રસ્તે ચાલતો ચાલતો જાઉં છું સામેથી ગાડી આવે છે મારી સાથે ભટકાશે, મને ફેંકી દેશે, મને ઈજા પહોંચશે, કદાચ મારું મૃત્યુ પણ થઈ શકે એવો કોઈપણ જાતનો ડર નથી એમ જ નિશ્ચલ ત્યાં ઊભો છું. ત્યાં રહેલા લોખંડના સળિયા સાથે માથું ટકરાવવા લાગું છું તેમ કરવાથી પણ જો અનુભૂતિ થતી હોય તો છતાં પણ કંઈ જ નહીં, બસ એક બ્રહ્મજ્ઞાન તેના સિવાય બીજું કશું જ નહીં. પછી ઠાકુર પાસે જઈને કહે છે, આ બધાથી મને મૂક્ત કરો, સામાન્ય સ્થિતિ પર લાવો નહીંતર સંસાર કેવી રીતે ચાલશે?

ઠાકુરના ભત્રીજા હૃદય સાથે પણ આવી જ  ઘટના બની હતી. હૃદયને ઠાકુર પ્રત્યે શ્રદ્ધા-ભક્તિ ખૂબ જ હતી પણ તે થોડો તામસી અને જડમન વાળો હતો. કોઈ એક સમયે તેને ભાવાવેશ થયો, જેવો ભાવાવેશ થયો કે જોર જોરથી બૂમ-બરાડા પાડવા લાગ્યો, “અરે, રામકૃષ્ણ! ચાલો, ચાલો આપણે ગામેગામ જઈએ અને આ મંત્ર, મહામંત્ર, જે ઈશ્વરીયમંત્ર છે તે બધાને આપીએ”, એમ ઊંચા અવાજે બોલવા લાગ્યો. આ જોઈ ઠાકુર કહેવા લાગ્યા, અરે ગાંડા માણસ, મન શાંત કર, શાંતિથી બેસ, મને તો દિવસ દરમિયાન આવા ભાવ ઘણી વાર થાય છે, હું થોડી રાડારાડ કરું છું.” પછી ઠાકુરે તેની છાતીએ સ્પર્શ કરી માને પ્રાર્થના કરી મા! આ જડ માણસના ભાવાવેશને શાંત કરો, તેના ભાવને ઉપશમ કરો. જો આપણને આવા ઈશ્વરીયભાવની અનુભૂતિ થાય તો આપણી મનોદશાની તો વાત જ શું કરવી જેમ હાથી ઝૂંપડીમાં જાય તો કેવી તોડફોડ કરી નાખે તેવી આપણી અવસ્થા થઈ જાય. પરંતુ ઠાકુરનું મન એક વિશાળ મેદાન સમાન તેમાં ગમે તેટલા હાથીરૂપી મનોભાવ આવે ને જાય કંઈ ફરક ન પડે.

“મારી આ અવસ્થા પછી માત્ર ઈશ્વરની જ વાતો સાંભળવા સારુ વ્યાકુળતા થતી. ક્યાં ભાગવત, ક્યાં અધ્યાત્મ- રામાયણ, ક્યાં મહાભારત વગેરે ચાલે છે તે શોધતો ફરતો. એંડેદાના કૃષ્ણકિશોરની પાસે અધ્યાત્મ-રામાયણ સાંભળવા જતો.”