What is the proof of religion?… There is no proof in the senses was the declaration. ¶Vmo dmMmo {ZdV©ÝVo Aàm߶ ‘Zgm gh “From whence words reflect back with thought without reaching the goal.” Z VÌ MjwJ©ÀN>{V Z dm½JÀN>{V Zmo ‘Z: & “There the eyes cannot reach, neither can speech, nor the mind.” —that has been the declaration for ages and ages. (Complete Works of Swami Vivekananda, Vol. 3, Pg. 252)
…धर्म का प्रमाण क्या है ? बाह्य इन्द्रियों में धर्म की सत्यता प्रमाणित नहीं होती… यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य ममससा सह | – “मन के सहित वाणी जिसको न पाकर जहाँ से लौट आती है।” न तत्र चक्षुर्गच्छति न वाग्गच्छति नो मन: । – “जहाँ आँखों की पहुँच नहीं, जहाँ वाणी भी नहीं जा सकती और मन भी नहीं जा सकता ।” युग युग से यही घोषणा रही है ।
‘ધર્મનું પ્રમાણ શું છે ?’ … ઉત્તરમાં સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું કે બાહ્ય ઇન્દ્રિયોમાં ધર્મની સત્યતા પ્રમાણિત થતી નથી. ‘यतो वाचो निवर्तन्ते अप्राप्य मनसा सह।’ ‘જયાંથી ધ્યેયે પહોંચ્યા વિના વાણી વિચારની સાથે પાછી વળે છે.’ (તૈત્તિરીય ઉપનિષદ, ૨.૪) ‘न तत्र चक्षुर्गच्छति न वाग्गच्छति नो मनः।’ ‘ત્યાં દર્શનશક્તિ પહોંચી શકતી નથી, વાણી જઈ શકતી નથી, મન જઈ શકતું નથી.’ (કેનોપનિષદ, ૧.૩) યુગોના યુગો પહેલાં આ સ્પષ્ટતા થઈ ચૂકી છે. (સ્વામી વિવેકાનંદ ગ્રંથમાળા ભાગ. ૪ પૃ. ૧૩૭)
…ধর্মের প্রমাণ কি? বহিরিন্দ্রিয় দ্বারা ধর্মের সত্যতা প্রমাণিত হয় না—ইহা অতি প্রাচীন কাল হইতেই ঋষিগণ বলিয়া গিয়াছেন: ‘যতো বাচো নিবর্তন্তে অপ্রাপ্য মনসা সহ।’ —মনের সহিত বাক্যও যাহাকে না পাইয়া ফিরিয়া আসে। ‘ন তত্ৰ চক্ষুৰ্গচ্ছতি ন বাগ্ গচ্ছতি নো মনঃ’ –সেখানে চক্ষু যাইতে পারে না, বাক্যও যাইতে পারে না, মনও নহে। শত শত যুগ ধরিয়া ইহাই ঋষিদের ঘোষণা।
ఆధ్యాత్మిక ధర్మానికి రుజువేమి? దానికి ఇంద్రియానుభవరూపమైన రుజువు లేదని ప్రవచింపబడింది. [Sanskrit text: యతో వాచో నివర్తనే అప్రాప్యమనసా సహ] ఆ పరతత్వాన్ని చేరలేక వాక్కులు మనస్సుతో సహా వెనక్కి వస్తున్నాయి. [Sanskrit text: న తత్ర చక్షుర్గచ్ఛతి, నవాగ్ గచ్ఛతి నో మనో!] అక్కడికి కన్నులు చేరజాలవు. వాక్కు చేరజాలదు. మనస్సును చేరజాలదు అని ప్రవచింపబడుతోంది. యుగయుగాంతరాలనుండి
ଧର୍ମର ପ୍ରମାଣ କ’ଣ ? … ବହିରିନ୍ଦ୍ରିୟ ଦ୍ବାରା ଧର୍ମର ସତ୍ୟତା ପ୍ରମାଣିତ ହୁଏ ନାହିଁ, ଏ କଥା ଅତି ପ୍ରାଚୀନ କାଳରୁ ଋଷିମାନେ କହିଯାଇଛନ୍ତି— “ୟତୋ ବାଚୋ ନିବର୍ଭନ୍ତେ ଅପ୍ରାପ୍ୟ ମନସା ସହ ॥” (ତୈଭି. ଉପ., ୨/୪) । —ମନ ସହିତ ବାକ୍ୟ ଯାହାକୁ ନ ପାଇ ଯାହାଙ୍କଠାରୁ ଫେରିଆସେ । “ନ ତତ୍ରଚକ୍ଷୁର୍ଗଚ୍ଛତି ନ ବାଗ୍ ଗଚ୍ଛତି ନୋ ମନଃ ॥” (କେନ. ଉପ., ୧/୩) । —ଯେଉଁଠାକୁ ଚକ୍ଷୁ ଯାଇପାରେ ନାହିଁ, ବାକ୍ୟ ମଧ୍ୟ ଯାଇପାରେ ନାହିଁ, ମନ ମଧ୍ୟ ଯାଇପାରେ ନାହିଁ । ଶତ ଶତ ଯୁଗଧରି ଋଷିଗଣ ଏହି କଥା ଘୋଷଣା କରିଛନ୍ତି ।