Compare the tragedies of Europe with our tragedies. The one is full of action, that rouses you for the moment, but when it is over there comes the reaction, and everything is gone, washed off as it were from your brains. Indian tragedies are like the mesmerist’s power, quiet, silent, but as you go on studying them they fascinate you; you cannot move; you are bound; and whoever has dared to touch our literature has felt the bondage, and is there bound for ever. (Complete Works of Swami Vivekananda, Vol. 3, Pg. 274)
यूरोप के दु:खान्त नाटकों की हमारे करुण नाटकों से तुलना करो, पश्चिमी नाटक कार्य-प्रधान हैं, वे कुछ देर के लिए उद्दी्त तो कर देते हैं, किन्तु समाप्त होते ही तुरन्त प्रतिक्रिया शुरू हो जाती है और तुम्हारे मस्तिष्क से उसका सम्पूर्ण प्रभाव निकल जाता है । भारत के करुण नाटकों में मानो सम्मोहन की शक्ति भरी हुई है । वे मन्दगति से चुपचाप अपना काम करते हैं, किन्तु तुम ज्यों ज्यों उनका अध्ययन करते हो, त्यों त्यों तुम्हें म॒ग्ध करने लगते हैं । फिर तुम टस से मस नहीं हो सकते, तुम बँध जाते हो, हमारे साहित्य में जिस किसीने प्रवेश किया, उसे उसका बन्धन अवश्य ही स्वीकार करना पड़ा और चिर काल के लिए हमारे साहित्य से उसका अनुराग हो गया ।
આપણી કરુણાન્તિકાઓ સાથે યુરોપની કરુણાન્તિકાઓ સરખાવો. યુરોપીય કરુણાંત રચનાઓ એવી ક્રિયાશીલતાથી ભરપૂર છે કે ક્ષણભરને માટે તો તમને એ ઉત્તેજિત કરી મૂકે; પણ એ પૂરી થઈ ગયા પછી પ્રતિક્રિયા શરૂ થાય ને બધું ચાલ્યું જાય, જાણે કે તમારા મગજમાંથી બધું જ ધોવાઈ જાય. ભારતીય કરુણાંત રચનાઓ સંમોહન કરનારની કામણકળા જેવી છે, શાંત અને નીરવ. પણ જેમ જેમ તમે એમનો આગળ અભ્યાસ કરતા જાઓ તેમ તેમ એ તમને મોહિની લગાડતી જશે; તમે ચસકી નહીં શકો; તમે બંધાઈ જ જવાના અને જે કોઈએ પણ આપણાં સાહિત્યને એકવાર હાથ ધરવાની હિંમત કરી છે તેને એ બંધનનો અનુભવ થયો જ છે, એ તેનાથી સદાને માટે બંધાઈ ગયો જ છે.
ইওরোপের বিয়োগান্তক নাটকগুলির সহিত আমাদের নাটকগুলির তুলনা কর। পাশ্চাত্য নাটকগুলি ঘটনাবৈচিত্র্যে পূর্ণ, ক্ষণকালের জন্য উদ্দীপিত করে; কিন্তু শেষ হইবামাত্র মনে প্রতিক্রিয়া আসে, পরে স্মৃতি হইতে মুছিয়া যায়। ভারতের বিয়োগান্ত নাটকগুলি ঐন্দ্রজালিকের শক্তির মত ধীরে নিঃশব্দে কাজ করে; একবার পড়িতে আরম্ভ করিলে উহাদের প্রভাব তোমার উপর বিস্তৃত হইতে থাকে। আর কোথায় যাইবে? তুমি বাঁধা পড়িলে। যিনিই আমাদের সাহিত্যে প্রবেশ করিতে সাহসী হইয়াছে, তিনিই উহার বন্ধন অনুভব করিয়াছেন—তিনিই উহার চিরপ্রেমে বাঁধা পড়িয়াছেন।
యూరపియన్ల దుఃఖాంత నాటకాలను, మన దుఃఖాంత నాటకాలతో పోల్చిచూడండి. వారివి అతి ప్రవృత్తితో నిండి, క్షణకాలంలో ఉద్రేకం కలిగిస్తాయి. కానీ, ఆ ఉద్రేకం అణగిపోగానే ప్రతి క్రియ ప్రారంభమవుతుంది; మీ మనస్సులనుండి అంతా © అదృశ్యమవుతుంది; అంతా కడిగి వేసినట్లవుతుంది. భారతీయుల దుఃఖాంత నాటకాలు, వశీకరణ మాంత్రికుని ప్రభావంలాగా నిశ్చలంగా, నిశ్శబ్దంగా, నిగూఢంగా పని చేస్తాయి. చదివిన కొద్దీ అవి AQ మిమ్మల్ని సమ్మోహితుల్ని చేస్తాయి. మీరు కదలలేరు. బందీలై పోతారు! మన వాజ్మయాన్ని తాకడానికి సాహసించిన వాడంతా దానికి వశమైపోతాడు. ఎప్పుడూ బందీగా వుండిపోతాడు.
ୟୁରୋପର ବିୟୋଗାନ୍ତକ ନାଟକାବଳୀ ସହିତ ଆମ ନାଟକଗୁଡ଼ିକର ତୁଳନା କର । ପାଶ୍ଚାତ୍ୟ ନାଟକଗୁଡ଼ିକ ଘଟଣାବୈଚିତ୍ରରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ, ସେଥ୍ରେ କ୍ଷଣକାଳ ପାଇଁ ତୁମକୁ ଉଦ୍ଦୀପନା ମିଳିବ । କିନ୍ତୁ ଯେତେବେଳେ ଶେଷ ହୋଇଯାଏ ତତ୍କ୍ଷଣାତ୍ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଆସେ, ସବୁ ତୁମ ମସ୍ତିଷ୍କରୁ ଚାଲିଯାଏ । ଭାରତୀୟ ବିୟୋଗାନ୍ତକ ନାଟକଗୁଡ଼ିକ ଐନ୍ଦ୍ରଜାଲିକ ଶକ୍ତିସ୍ୱରୂପ, ଧୀର ନିସ୍ତବ୍ ଧଭାବରେ କାର୍ଯ୍ୟ କରେ; କିନ୍ତୁ ଥରେ ପଢ଼ିବାକୁ ଆରମ୍ଭ କଲେ, ଏହାର ପ୍ରଭାବ ତୁମ ଉପରେ ବିସ୍ତାର ଲାଭକରେ, ତୁମେ ଆଉ ଯିବ କୁଆଡ଼େ ? ତୁମେ ବନ୍ଧା ହୋଇ ରହିଲ । ପୁଣି ଯେକୌଣସି ବ୍ୟକ୍ତି ଆମ ସାହିତ୍ୟକୁ ସ୍ପର୍ଶ କରିବାକୁ ସାହସୀ ହୋଇଛି, ସେ ବନ୍ଧନ ଅନୁଭବ କରିଛି, ସେ ଏହା ସହିତ ଚିର ପ୍ରେମରେ ବନ୍ଧା ହୋଇଛି ।